Column Bas Kok: Noord, het oudste stadsdeel van Amsterdam
Aan het basement van het stadsdeelkantoor pronkt sinds kort een kunstwerk. Vrijdag 2 september 2022 was de feestelijke onthulling van een ‘gedicht in spiegelschrift’. Passanten kunnen de tekst in de weerkaatsing van het water lezen. Het stadsdeel heeft er een bordje met “100 jaar Noord” bij gehangen waarin staat dat het gedicht ter ere van het 100-jarig bestaan is. In het persbericht lezen we: “Vorig jaar was het 100 jaar geleden dat Amsterdam-Noord bij Amsterdam werd gevoegd.”
De ouderdom van je woonplaats is iets om trots op te zijn. Goed dat basisscholen bij het project betrokken zijn – iedereen mag weten hoe lang Noord onderdeel is van Amsterdam. Maar een correctie is op z’n plaats. Amsterdam Noord bestaat sinds 1393. De leeftijd is niet 100 maar 629 jaar.
Hoe dat zit? In 1393 verkreeg de stad de ‘ambachtsheerlijkheid’ over de Volewijck. Een status die je in deze tijd kunt vergelijken met ‘gemeentelijk’. De Volewijck was een van de vroegste stadsuitbreidingen van Amsterdam, eeuwen eerder dan de grachtengordel. Van alle stadsdelen is Noord verreweg het oudste. Dat het in vroeger eeuwen weinig inwoners had zegt niets. Het Vondelpark heeft eveneens weinig inwoners maar is een belangrijk stuk stad. De Volewijck was met z’n galgenveld al in het oude Amsterdam onlosmakelijk onderdeel van het stadse leven als trots symbool van gerechtelijke autonomie. Iedereen die Amsterdam per schip binnenkwam – Schiphol en Ring A10 bestonden nog niet – moest zien dat je in deze stad geen loopje nam met het gezag. Omdat het IJ vol lag met boten en elke winter dicht lag met ijs, was Noord makkelijk bereikbaar. Cartografen en schilders wisten dat pas met de Volewijck hun beeltenis van de stad compleet was.
Na verloop van tijd kwamen er meer stedelijke functies. Het Tolhuis was belangrijk voor de schatkist van Amsterdam. De boomklok luidde de avondsluiting in van de haven. Verder was de overkant van het IJ bij elke Amsterdammer bekend vanwege de kinderboom. Deze volksoverlevering verhaalde over een boom naast de galgenput. Aan de takken hingen trossen met onschuldige baby’tjes. Pasgeborenen riepen naar hun aanstaande ouders: ‘Pluk mij, pluk mij, ik zal alle dagen zoet zijn!’. Noord was de symbolische burcht van schuld en onschuld.
In de negentiende eeuw werd ons stadsdeel enige tijd de economische hoofdingang van Amsterdam. Door de verzanding bij Pampus was het Noordhollandsch Kanaal dé vaarweg. In diezelfde negentiende eeuw vestigden zich de eerste werven en fabrieken aan het IJ waaronder ADM. De Tolhuistuin fungeerde als het belangrijkste stadspark. Ajax speelde er vanaf 1900 z’n eerste zeven seizoenen. Nescio schreef aan de Laanweg al z’n belangrijke verhalen. Het eerste deel van de tuindorpen werd gebouwd en er waren spectaculaire tentoonstellingen als de ELTA en ENTOS.
Ja, toen een deel van Waterland in 1921 – het huidige Landelijk Noord – zich bij Amsterdam-Noord voegde, had het Amsterdamse gebied boven het IJ al een imposante geschiedenis achter de rug. Meer zelfkennis en zelfbewustzijn zou Noord goed doen. Gelukkig is er een mouw aan te passen. Ik stel voor er in goed leesbare letters boven te zetten: Noord sinds 1393.
